Dolar neden sürekli yükseliyor, dolar konusunda ne hata yapıyoruz?

Dünyadaki tüm piyasa fiyatlarını arz-talep dengesi belirlemektedir. Herhangi birşeyin sayısı azalıyor, ancak talebi artıyorsa ister istemez fiyatı da yükselir. Doların da bundan farklı bir şekilde davranması beklenemez.

Türkiye'de doların yükselmesinin dış ve iş sebepleri vardır. Biz bu makalede en çok dikkat edilmesi gereken iki madde üzerinde duracağız: cari açık ve halkın yatırım alışkanlıkları. Bunların dışındaki sebeplere örnek vermek gerekirse: ülkeler arası ilişkiler, ticaret savaşları, bankaların faizlerle oynamaları, çeşitli yaptırımlar, ekonomik riskler, siyasi riskler, vs.

Türkiye'de doların yükselmesinin temel sebebi: Cari açık

Ülkemiz için doların yükselmesinin en büyük dış sebebi cari açıktır. Cari açık, yıllık olarak ülkemize giren dolar miktarı ile çıkan dolar miktarının farkı şeklinde ifade edilebilir. Cari açık, ihracat ve ithalat işlemleri sonucunda verdiğiniz net açık miktarını temsil eder. Dolarla daha fazla harcama yaptıkça, elimizdeki dolar miktarı azalır, sonuçta doların fiyatı yükselir. Ülkemize daha fazla dolar soktukça ise doların değeri düşer.

Türkiye, enerji fakiri bir ülke olduğundan uzun yıllardan beri cari açık veren bir ülkedir. Turizm'den veya ağır sanayiden kazandığımız para ile petrol, doğalgaz, vb. enerji kaynakları için ödediğimiz parayı ülkemize geri getiremiyoruz. Sonuçta, ülkemize yeterince dolar sokamadığımız için cari açık oluşuyor. Doların değeri yükselirken, TL'nin değeri düşüyor.

Ülkelerin cari açığı genelde yine o ülkelerin para biriminin değerine bağlı olarak değişkenlik göstermektedir. Örnceğin, paramız değerli olduğu zamanlarda daha fazla kaliteli cep telefonları, pahalı arabalar, kaliteli marka giyim ürünleri aldığımız için cari açığı arttırmış oluruz. Oysa tersine, TL'nin değerini düşürdüğümüzde, dışarıdan pahalı ürünleri almak yerine ya yerlileri ile ikame etmeye çalışırız ya da ucuz alternatiflerine yönelmeye başlarız. Ülkeden daha az dolar çıkar, cari açık azalır.

Türkiye cari açığı azaltmak için neler yapıyor?

Aslına bakarsanız, ülkemiz cari açığı azaltmak için elinden geldiğince stratejik adımlar atmaktadır. Ancak, bu tarz dev projelerin cari açığı azaltıcı etki göstermeleri onlarca yılı bulabilmektedir. İşin çarpıcı tarafı, bu tarz yatırımların sonuç üretmesi garantili bir işlem de değildir.

Örneğin, otomobil üretmek için, 5 yıl babayiğit ararsınız, ardından 5 yıl otomobil fabrikasının kurulum aşamasını beklersiniz, ardından ilk 5 yıl yatırdığınız 5 milyar dolarlık ilk yatırım masrafını çıkarmaya çalışırsınız. Doğru stratejilerle ilerleyebilirseniz (reklam, yatırım, dağıtım, bakım, vs.) ve herşey iyi giderse 20. yıldan itibaren, dışarıya ağır sanayi ürünü otomobilleri satarak cari açığı dengeleyici bir işi başarmış olursunuz.

İkinci bir örneği de doğalgaz örneği üzerinden verelim. Yıllarca doğalgaz arama faaliyetleri için yıllık bütçenizden para ayırırsınız, yeni gemiler alırsınız, eğitimli beyaz yakalılar yetiştirirsiniz, sondajlar yaparsınız, gerekirse bu bölgeleri korumak için askeri yatırımlar yaparsınız, birçok ülkeyle savaş durumuna gelirsiniz, vs. Doğalgazı bulduktan sonra doğalgazı kullanabilmek için projelendirme süreçleri başlar. Ancak birkaç 10 yıl sonra, bu yaptığınız masrafların etkisini ekonomide görmeye başlarsınız.

Doların yükselişini önlemek için yapılabilecek başka birşeyler yok mu?

Tabi ki var. Örneğin, başka bir ülkeden 30 milyar dolar kredi alıp bu parayı piyasanıza akıtarak, doların fiyatını dengeleyebilir, hatta düşürebilirsiniz. Günümüzde birçok ülke bunu yapmaktadır. Ancak, bu durumda da halkın gözünü boyamak için çocuklarınızı borçlu/kredili bir hayata mahkum etmiş olursunuz.

Tam burada, akla bazı çelişkili sorular gelir. Zaten borçlu değil miyiz, zaten borç miktarı artmıyor mu...

Arkadaşlar devletin borç alıp bu parayı kullanması ile özel sektörün borç alıp bu parayı kullanması asla eşdeğer değildir. Devlette memuriyet sistemi olduğu için bu paralar etkili şekilde değerlendirilemez. Parayı her zaman özel sektör çok daha etkin bir şekilde değerlendirir. Daha az işçi, daha düşük maliyetle, daha çok iş başarır, daha çok para kazanır.

Ülkelerin dış borçlarını incelerseniz, en gelişmiş ülkeler özel sektör dış borcu en yüksek olan ülkelerdir. Çünkü, bu ülkeler diğer ülkelerin bankalarında boş boş duran ve kullanamadıkları paralarla yatırım yapıp para kazanırlar. Gelişmemiş/fakir ülkelerin ise devlet borcu yüksektir ve diğer ülkelerden emir alırlar. Örneğin, Almanya devlet borcu yüksek olan Yunanistan'a adalarını neden Türkiye'ye satmıyorsun diyebilir.

Doları düşürmek için halkın yapabilecekleri var mı?

Olmaz mı? Asıl üzerinde durulması gereken de bu zaten... Şöyle bir benzetme yapsam yanlış olmaz. Cumhuriyeti kurarken Amerikan mandasını kabul etmedik ama, yatırım aracı olarak dolar mandasını kabul etmiş durumdayız.

Aşağıdaki döngü önemli ölçüde herşeyi özetliyor.

DOLAR AL --> DOLAR'IN DEĞERİNİ YÜKSELT --> DAHA ÇOK PARA ve KİŞİ DAHİL ET -> İLK ADIMA DÖN

Normalde dolar kurunun, cari açık, dış politika, ülkelerarası sorunlar, ... sebebiyle senelik %5-10 civarında artması makul olabilir. Ancak, halkınızın bir kısmı bunu fırsata çevirip yukarıdaki döngüye dahil olduğunda, iş çığırından çıkabilir.

Türkiye'deki yatırımcıları iki gruba ayıralım: dolar alanlar ve dolar almayanlar. Aşağıda bu iki grup açısından hayatın nasıl şekillendiğini görmeye çalışalım:

DOLAR ALANLAR -> TL'NİN DEĞERİNİ DÜŞÜRÜR -> DAHA ÇOK TL'Sİ OLUR -> ZENGİNLEŞİR

DOLAR ALMAYANLAR -> TL'NİN DEĞERİNE ETKİDE BULUNMAZ -> TL'NİN DEĞERİ DÜŞER -> FAKİRLEŞİR

Dikkat ederseniz dolar alanlar, yeni bir iş kurmuş olmazlar, ülke için işgücü üretmiş olmazlar, ülkeye dışarıdan para da sokmazlar. Tek başardıkları şey, dolar almayanları fakirleştirerek, yani onları salak yerine koyararak biraz zenginleşmek. Ülkemizin para biriminin değerini düşürüp zarar verdiklerini de hatırlatmak gerekir.

Şu iki soru konusunda gerçekten kafa yormanızı isterim:

- Eğer herkes dolara yatırım yapsaydı, bu akıllı arkadaşlar yine kâr elde edebilirler miydi? Artık, bunu yapmalarının bir anlamı kalır mıydı?
- Eğer hiç kimse gereksiz yere dolara yatırım yapmasaydı, dolar yine bu kadar yükselir miydi?

Bildiğiniz gibi fırsatçı bir nüfus yapımız var. Okumayı, çalışmayı, üretmeyi değil de kolay yoldan nasıl birşeyler elde etmenin, hatta mümkünse gizlice çalmanın peşindeyiz. İşte doların sürekli yükselmesinin asıl sebebi de bu karakteristik özelliklerimiz. Ülkeye zerre kadar yararı olmayan bir işi, sadece kendi kardeşinin payından bir miktar çalabilmek için yapıyoruz. Böyle giderse, gittikçe daha fazla kişi bu akıllılar grubuna dahil olacak ve doları güçlendirmeye, Türk Lirası'nın ise değerini düşürmeye devam edecekler. Ülke savaşa girse, buna bile sevinenlerin çıkması da işte bundan. Eğitim şart...

Dolar alanlar, dolar almak yerine gidip altın alsalar ülkemize ve para birimimizin değerine verdikleri zarar bitmiş olur. Gene benzer bir yatırım yapmış olurlar. Ancak bu ülkedeki kardeşlerinin payından çalamadıkları için de kârlarının bir kısmından olurlar.