Şapka Kanunu'na karşı olması sebebiyle idam edilenler

25 Kasım 1925 tarihinde mecliste kabul edilen 671 numaralı "Şapka İktizası Hakkında Kanun" ülke çapında büyük tepki toplamış ve çeşitli ayaklanmalara sebep olmuştur. Kanuna tepki gösterenler ve Fransız şapkası takmak istemeyenlerden yüzlerce kişi kurulan İstiklâl Mahkemeleri ile idama mahkum edilmiştir.

Şapka iktisası hakkında kanun

BİRİNCİ MADDE - Türkiye Büyük Millet Meclisi azaları ile idarei umumiye ve hususiye ve mahalliyeye ve bilûmum müessesata mensub memurin ve müstehdemin Türk milletinin iktisa etmiş olduğu şapkayı giymek mecburiyetindedir. Türkiye halkının da umumî serpuşu şapka olup buna münafi bir itiyadın devamını Hükûmet meneder.

İKİNCİ MADDE - İşbu kanun tarihi neşrinden itibaren meriyülicradır.

ÜÇÜNCÜ MADDE - İşbu kanun Büyük Millet Meclisi ve İcra Vekilleri Heyeti taraflarından icra olunur.

25 teşrinisani 1341 ve 8 cemaziyelevvel 1344

Şapka Kanunu'na muhalefetten idam edilenler

Şapka Kanunu ile ilgili olarak idam edilen kişilerin en bilinenlerinden birisi İskilipli Atıf Hoca'dır. Şapka Kanunu çıkmadan bir buçuk sene önce yazdığı "Frenk Mukallitliği (taklitçiliği) ve Şapka" isimli kitabıyla Maarif Vekâleti (Milli Eğitim Teşkilatı) tarafından takdir alan İskilipli Atıf Hoca, 32 sayfalık eserinde Fransız taklitçiliğini ve böyle giderse ileride çıkarılabilecek bir şapka kanununu eleştirmiştir. Kanun çıktıktan sonra kitabı toplatılan ve hakkında inceleme başlatılan İskilipli Atıf Hoca, 7 Aralık 1925'te tutuklanarak Ankara istiklâl Mahkemesi'nde yargılanmış, suçsuz olduğu anlaşılıp beraat etmesine karşın bırakılmayıp, 4 Şubat 1926 günü sabaha karşı eski meclis binası yakınlarındaki Karaoğlan çarşısında idam edilmişti.

Yasa çıktıktan sonra, çeşitli Anadolu illerinde protestolara neden olmuştur. Yasanın kabul edildiği gün Erzurum'da protesto gösterileri olmuş ve bu ilde bir ay sıkıyönetim ilan edilmiştir. Tutuklananlardan 12 kişi idama mahkûm olmuştur. 24-25 Kasım tarihlerinde Kayseri'de Şeyh Ahmet Efendi'nin yönlendirmesi ile büyük bir yürüyüş yapılmıştır. Bu yürüyüşe katılan 300 kişi tutuklanmıştır. Şeyh Ahmet Efendi ve dört arkadaşı İstiklâl mahkemesinde yargılanarak idama mahkûm edilmiştir. 25 Kasım günü Sivas'da duvarlara şapka aleyhinde afiş ve bildiri asılması nedeniyle şehrin bütün muhtarları tutuklanmıştır; suçsuzluğu anlaşılanlar beraat etmiş; ulemadan İmamzade Mehmet Necati Efendi ile Abdurrahman Efendi idama mahkûm edilmişlerdir. Rizde'de on gün kadar süren olaylar sonucu 143 kişi tutuklanmış; içlerinden 8 kişi idama mahkûm edilmiştir. Maraş'ta ise Cemi-i Kebir etrafında toplanıp "Şapka İstemeyiz" diye bağıranlar tutuklanmış, 5 kişi idama mahkûm olmuştur. İstanbul'da özellikle Fatih semtinde yaptıkları konuşmalarla halkı isyana teşvikle suçlanan çok sayıda kişi tutuklanmıştır, ve bu sanıklar Ankara'da yargılanmıştır.

Yaşanan ilginç olaylardan birisi de "Şalcı Bacı" olayıdır. 1926 yılında Erzurum'da bohçacılık yaparak hayatını kazanan Şalcı Bacı, şapka kanununa muhalefet suçundan asılacağını öğrendiğinde çok şaşırmıştır. Bu şaşkınlığını, idam sehpasına götürülürken "Kadın şapka giye ki asıla?" sözleri ile anlatmaya çalışmıştır.

Bir başka iddiaya göre şapka kanununa direnen halkı yıldırmak için, Rize'ye Hamidiye Kruvazörü gönderilmiş ve şehir topa tutulmuştur. Resmi açıklamalara göre böyle bir bombalama olayı gerçekleşmemiş, ilgili kruvazor sadece emniyet görevi üstlenmiştir. Olayların büyüyerek civar ilçe ve illere yayılmasına meydan vermemek için, yakalananların İstiklal Mahkemesi'nde yargılanmaları boyunca Rize'de kalmıştır.

Daha sonradan; Konya, Maraş, Giresun, Rize, Erzurum, Kayseri gibi şehirlerde halkın şapkaya direnmesi, buralarda gezici İstiklal Mahkemeleri’nin dolaşmasına sebep olmuştur. Bu mahkemeler sadece Erzurum'da 30 kadar idam hükmü vermiştir.

Şapka kanunu ile ilgili hapis cezaları

Bu idamların dışında, Türk Ceza Kanunu'nun 222. maddesinde yer alan kanun sebebiyle binlerce kişiye hapis cezası verilmiştir. İlgili ceza maddesi şu şekildedir:

MADDE 222. - (1) 25.11.1925 tarihli ve 671 sayılı Şapka İktisası Hakkında Kanunla, 1.11.1928 tarihli ve 1353 sayılı Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanunun koyduğu yasaklara ve yükümlülüklere aykırı hareket edenlere iki aydan altı aya kadar hapis cezası verilir.

İlgili cezaî kanun, 13 Mart 2014 tarihinde Resmî Gazete'de yayınlanan 6529 sayılı "Temel Hak ve Hürriyetlerin Geliştirilmesi Amacıyla Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun" ile yürürlükten kaldırılmıştır. Kanunun detayları aşağıdadır:

MADDE 16 – Bu Kanunun yayımı tarihi itibarıyla;
e) 26/9/2004 tarihli ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 222 nci maddesi,
yürürlükten kaldırılmıştır.
MADDE 17 – Bu Kanun yayımı tarihinde yürürlüğe girer.

Konuyla ilgili kaynaklar

• Ş. Alparslan Yasa, Milletimize Revâ Görülen Kültür Jenosidi, Hitabevi Yayınları, Ankara 2014, sayfa 464, 465.

• Mehmet Sılay, Iskilipli Atıf Hoca (1876-1926) 3. Baskı, Düşün Yayıncılık, Istanbul 2011, sayfa 367.

• Çetin Altan, Kahrolsun Komünizm Diye Diye, Bilgi Yayınevi, Ankara 1976, sayfa 59.

• Murat Aksoy, Başörtüsü, Türban: Batılılaşma, Laikleşme, Laiklik ve Örtünme, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2005

• Burcu Özcan, Basına Göre Şapka ve Kılık Kıyafet İnkılabı, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2008

• Sefer Darıcı, Şalcı Bacı - Türkiye’de Asılarak Idam Edilen Ilk Kadının Öyküsü, Destek Yayınevi, Istanbul 2013, sayfa 171, 172.